Makine parçalarını birbirine veya bir makine gövdesini herhangi bir yere bağlayan vidaların anahtarla sıkılıp sökülenine cıvata tornavida ile sıkılıp sökülenine vida denir. Cıvatalar somun anahtarı ile sıkıldığında vidalardan çok daha kuvvetli sıkma yaparlar. Zaten ölçü olarak ta vidalardan büyüktürler.

Cıvatalar genellikle somunla birlikte sıkma yapar. Vidalar ise genellikle bir gövde üzerine vidalanır.

Cıvatalar ve vidalar elle yapılabilir. Ancak endüstrinin ihtiyacının bu yolla karşılamak mümkün olmaz. Ayrıca fazla işçilik, malzeme sarfiyatı elle vida üretimini çok pahalıya getirir. Bu yüzden cıvatalar ve vidalar otomatik olarak malzemesinden talaş kaldırmadan özel makinelerde yapılır. Bunun için saatte binlerce cıvata ve vida üreten özel makineler yapılmıştır.

Cıvataların hepsi aynı şartlarda kullanılmaz. Bazıları çok soğuk bazıları sıcak ortamda kullanılır. Bu şartlar altında da bağlantının güvenli kalması gerekir. Bu yüzden cıvatalar yapılırken çalışıcı ortama uygun teknik ve meteorolojik özelliklerde yapılması gerekir.

Baş Biçimlerine Göre Cıvata ve Vidalar

Altı Köşe Başlı Cıvatalar

Altı köşe başlı cıvatalar makine sanayinde en çok kullanılan bağlantı elemanlarıdır. İşin gerektirdiği özelliklere göre cıvataların diş şekilleri normal veya ince olarak yapılır. Cıvatanın dişli kısmı kullanılacak yere göre belirlenir. Ve işin durumuna göre yeteri kadar diş çekilmiş olarak veya boydan boya dişli olarak yapılır. Her ne suretle olursa olsun bir cıvatanın diş açılmış kısmı sonradan pafta ile uzatılmamalıdır. Çünkü cıvatalar otomatik makinelerde açılmış olduğundan dişli kısmı dip tarafı tam vida profilinde olmaz. Bu yüzden pafta dişleri kırarak açar. Dişleri kırılmış bir cıvata ile güvenli bir bağlantı yapılamaz.

Silindirik Başlı Gömme Anahtarlı ( Allen ) Cıvatalar

Cıvatalar başının oturacağı yerin somun anahtarı girmeyecek kadar dar olduğu hallerde veya cıvata başının dışarıda kalması istenmediği hallerde silindirik başlı gömme anahtarlı ( Allen ) cıvatalar veya yerine göre cıvataların daha küçükleri olan allen vidalar kullanılır.

Havşa Başlı Gömme Anahtarlı Cıvatalar

Havşa başlı gömme anahtarlı cıvataların başları silindirik başlı cıvatalardan daha incedir. İnce malzemeler bağlanırken cıvata başının dışarıda kalmaması gerekiyorsa bu gibi hallerde gömme başlı vidalar kullanılır. Cıvatanın baş kısmındaki havşa cıvatanın deliğinin merkezinde sıkma yapmasını da sağlar.

Tornavida Ağızlı Silindirik Vidalar

Başında tornavida kanalı açılmış silindirik balı vidalar tornavidalarla sıkılıp açılacak kadar küçük bağlantılarda kullanılır. Saç kalınlığındaki parçalar silindirik vidalarla daha kalınca parçalar havşa başlı veya mercimek havşa başlı vidalarla bağlanır.

Yıldız Tornavida Ağızlı Vidalar

Yıldız tornavida ağızlı vidalar aynı ölçüdeki tornavida ağızlı vidalardan daha kuvvetli sıkma yaparlar. Yıldız tornavida ağızlı vidaların en önemli faydası sıkılırken yada çözülürken ağız kısmının bozulmamasıdır. Sıkma kuvveti tornavidanın yıldız şeklindeki ağzıyla dört kola ayrıldığından hem kuvvetli sıkma olmakta hem de ağız bozulmamaktadır. Yıldız şeklindeki tornavidalar ağızları genellikle küçük vidalara açılır.

Gövde Biçimlerine Göre CİVATALAR

Saplamalar ( Başsız Vidalar )

Saplama her iki tarafında diş açılmış sapsız vidalardır. Sık sık sökülüp takılan bağlantılarda saplamalar kullanılır. Saplama bir taraftan makine gövdesine sabit kalacak şekilde çok kuvvetli sıkılır. Bağlanacak parça yerine takıldıktan sonra saplamalara takılacak somunlarla sıkılır. Bağlanmış olan parçalar söküleceği zaman sadece somunlar çıkarılır. Saplama yerinde kalır. Bu yolla ana gövdeler üzerindeki vidaların bozulması önlenmiş olur.

Esnek Cıvatalar

Esnek cıvatalar herhangi bir şekilde bağlantıyı eksenel yönde zorlayan kuvvetlerin tesiri ile bağlantıda meydan gelmesi mümkün olabilecek fiziki değişikliklerin kalıcı olmasını önlemek için yapılmaktadır. Esnek cıvataların gövde çapı diş dibi çapının %10’ u kadar incelebilir. Cıvataya gelen kuvvetlerin tesiri ile inceltilmiş olan kısımdan cıvata bir miktar uzar. Kuvvet kalkınca cıvata yine eski halini alır. Bu olay cıvata malzemesinin elastikliğinden dolayı meydana gelir. Esnek cıvataların çözülmemsi için ayrıca bir emniyet sistemine ihtiyaç yoktur. Çok kuvvetli bir şekilde sıkılmış olmaları ve elastik olmaları bu sorunu ortadan kaldırır.

Gövdesi Toleranslı Cıvatalar

Büyük momentler ileten bazı makine elemanları yüzey toleranslı olarak taşlanmış özel cıvatalarla bağlanır. Ayrıca cıvataların geçtiği delikler raybalanır. Büyük güç ileten elemanlar şayet bu şekilde hassas çatılarla bağlanamazlarsa yani cıvatanın deliği geniş olursa ilk çalışma anında cıvata aniden büyük bir kesme kuvveti ile karşılaşır. Her defasında bu tür ani kuvvetlerle kesilmeye zorlanan cıvataların ömrü kısa olur. Hiç beklemedik bir anda kesilir, sistem arızaya geçer.

Cıvataların Dayanımı

Cıvatalarla yapılan bağlantıların her şeyden önce emniyetli olması için cıvata malzemelerinin dayanıklı çelikten seçilmesi gerekir. Cıvata yeterli kadar sıkıldığı zaman dişlinin sıyırmaması için diş dibi çapından uzayarak kopmaması için malzemenin dayanıklı olması istenir. Bunun yanında cıvatanın dişlileri somun boyunca kavraması veya cıvata bir gövdeye vidalanıyorsa en az somun kalınlığında vidalanması gerekir bunun için de bir cıvatanın somun kalınlığı çapının 0,8 ile çarpılmasından bulunur.